Ka Gemma: Dumagat, babaye, Pulang kumander

Ang Bayan
December 7, 2024

Sobra sa duha ka dekada sang kabuhi ni Ka Gemma (Susan Ritual) ang ginhalad niya sa pag-alagad sa mga kasubong nga mga tumandok nga Dumagat kag masang anakbalhas sa kaumhan bilang Pulang hangaway kag kumander sang Bagong Hukbong Bayan (BHB) kag katapo sang Partido. Namartir si Ka Gemma sa Barangay Bacong Sigsigan, Famy, Laguna sadtong Nobyembre 28 samtang yara sa tunga-tunga sang pagtungod sa rebolusyonaryong hilikuton.

Ginbun-ag siya sa Barangay Dimanayat, San Luis, Aurora sadtong Oktubre 13, 1984 sa tumandok nga Dumagat nga pamilya sang mga imol nga mangunguma. Agud makabulig sa pamilya, nagkadto siya sa kasyudaran agud magsulod bilang kabulig sa balay sa bata nga edad nga 13.

Sadtong 2002, nakumbinsi si Ka Gemma sang mga kakilala niya nga mga babaye nga hangaway sa ila lugar nga magpatapo sa yunit sang hukbong bayan. “Bisan nag-agi sa krisis sa una nga tuig sang iya paghulag, indi ini nangin rason agud talikdan ang paghimakas. Nag-abanse si Ka Gemma sa pihak sang mga panghangkat,” suno sa pasidungog sang BHB-Laguna.

Sa sulod sang 22 ka tuig, nagtungod siya sang mga hilikuton bilang platun medik, iskwad lider, ikaduha nga platun lider sa isa ka kadakuon kumpanya nga yunit, kag pangpulitika nga giya kag instruktor. Gin-abaga niya ang mga katungdanan kag hilikuton nga ini nga wala sang pagpangduha-duha.

Estorya pa sang yunit, bisan halin sa pagpanganak kag naga-atubang sa mga personal nga krisis, bug-os tagipusoon nga ginbaton ni Ka Gemma ang mga katungdanan nga ini. Ginpabatyag niya sa mga kaupod ang pag-atipan sang isa ka iloy, nga bisan gusto man niya nga mapabatyag sang lubos sa kaugalingon niya nga anak, ginbubo niya sa kada kaupod kag masa nga iya gina-alagaran.

Grabe ang pagpangasubo sang mga himata kag pamilya ni Ka Gemma sa pagpatay sa iya sang militar. Doble ang sakit nga gindulot sang hungod nga pagpahinay kag pagpugong sang mga soldado kag pulis sa pamilya nga Ritual nga mabawi gilayon ang bangkay ni Ka Gemma agud mabilasyunan. Halos isa ka semana nga natanggong ang bangkay sa isa ka punerarya tungod sa pagpang-ipit sang mga pasistang soldado.

“Ang pagkapatay ni Ka Gemma wala nagakahulugan sang pagtapos sang dungganon nga kawsa pareho sang luyag nga ilaragway sang reaksyunaryo nga AFP-PNP kag sang rehimen US-Marcos II,” pahayag sang BHB-Laguna. Suno sini, si Ka Gemma pamatuod nga wala sang unod ang deklarasyon nga insurgency-free sa mga banwa sang Laguna pareho sang Famy kag Sta. Maria kag imbes padayon nga ginapalangga sang masa ang ila hukbo sa mga lugar nga ini.

Mga tumandok nga martir

Sadtong Nobyembre, ginsaludohan sang pumuluyong Pilipino ang mga pungsodnon nga minorya nga nagbuhis sang kabuhi para sa paghimakas para sa kaugalingon nga pagdesisyon kag pungsodnon-demokratiko nga handum sang pumuluyo. Bahin man ini sang tuigan nga pagsaulog sang Indigenous People’s Heroes Day kada Nobyembre 10.

Huwaran sang mga pungsodnon nga minorya ang mga kasubong nanday Macli-ing Dulag, nga nagpanguna sa pakig-away sa Chico River Dam Project sadtong panahon sang diktaduryang Marcos; Bai Bibyaon Ligkayan Bigkay, una nga babaye nga datu sang mga Manobo nga nagpamuno sa ila pila ka dekada nga pagpangapin sa Pantaron Mountain Range; Roy Giganto, isa ka lider Tumandok nga nagpanindugan batuk sa Jalaur Megadam sa isla sang Panay; kag madamo pa nga iban nga nagpamuno sa paghimakas sang mga tumandok nga pumuluyo.

Madamo man sa mga tumandok ang nagdesisyon nga magkuha sang armas kag magpatapo sa BHB agud pangapinan ang ila dutang ginpanubli kag mga kinamatarung. Lakip diri si Chadli Molintas sang Cordillera, tumandok nga Manide sang Camarines Norte nga si Divine Zureta, mga Lumad nga sila Aprecia Alvarez Rosete (Ka Lalay), Beverly Sinunta (Ka Ayang), Kaerlan Fanagel kag iban pa nga nagbuhis sang kabuhi para sa inaway banwa.

Dapat man naton nga kilalahon ang mga indibidwal nga naghalad sang panahon agud alagaran ang tumandok nga komunidad sa Pilipinas. Dapat sundon sang madamo sila Fr. Fausto Tenorio ukon Father Pops sa mga komunidad sang Lumad kag Moro nga iya gin-alagaran, Chad Booc nga nagserbe nga boluntir nga manunudlo sang mga Lumad sa Mindanao, mga kadre sang Partido kag Pulang hangaway kag kumander kasubong nanday Jorge Madlos (Ka Oris), Julius Giron, Menandro Villanueva (Ka Bok), Dionisio Micabalo (Ka Toto), Antonio Cabantan (Ka Manlimbasog) kag ginatos pa ka mga katulad nila.